Berita
- By Ida Idewa Nyoman Merta Semara Bawa, S.Pd
- 05 Dec 2025
- 4
Karya Guru
DÉSA KELIR DÉSA ASRI MAGENTOS DADI DÉSA LUHU
Ipidan dadi petani wantah gagaén utama krama Désa Keliré, krana sajebag dusun di Désa Kelir liu ada carik. Carik maka panyambung urip lan pangapti sajebag krama désané. Sajebaning ento ada masi geginan ané kainggilang olih krama désané kadi undagi, pragina, sarati lan bendéga. Soroh pragina lan undagi kasub-kasub masi liu embas di Désa Kelir. Ento ngranayang Désa Keliré dahat mataksu, ambun taksuné kanti sambeh ka sakancan dura désa. Ento ngranayang liu tamiuné dot malali lan ngoyong di Désa Kelir. Uli sukat ento Désa Keliré sayan ramé. Désa ané maluné tis, sepi lan trepti wus dadi genah kosek, galang lan ramé. Sakancan iusan uli kauh macelep ka Désa Kelir. Yén orahang désa-désa lianan ané ada di Panagara Nusa Gedé kalah ramé.
Kasuén-suén, liu krama désané magentos swagina uli petani dadi dagang, jeg dagang magenep, ada masi ané dadi pejabat lan pegawé negeri. Pamekas ané truna-truna liunan magaé di pariwisata lan ada masi ka dura désa tusing nyak lakar nyemak gagaén mamacul. Apa mawinan? Krana jani guminé kena iusan globalisasi ané suba pastika tusing cara ilu pamineh kramané jani. Yén ipidan kramané tindih tekén tamian para lingsiré, nanging disubané kahanan jagaté cara jani nadak telah belinin anak. Jani carik lan tegalan telah masiluman dadi umah-umah, vila lan hotel. Yan wandingang ajak ané ilu kahanan Désa Keliré karasa jimbar lan asri. Nanging, matungkalikan ajak ané jani, karasa cupit lan kosek ngranayang sesek.
Kadi sesamén globalisasiné, aor tan pa pawates. Sinah aur krama désané ajak krama tamiuné. Liunan krama tamiuné suba pada aluh ngelah umah lan ngaé tongos magaé di Désa Kelir. Nanging, matungkalikan ring krama asli Désa Keliré ané sayan sukeh ngalih tongos madunungan lan lakar ngalih gaé. Putu Suarta wantah silih tunggil krama désa ané pageh nyaga tamian panglingsirné. Ia manyama tuah pedidi. Ia cucuné Kaki Dukuh, dalang pinih kasub di Désa Kelir. Ipidan I Kaki Dukuh maan mabesen ajak Putu Suarta apang nyaga karang pagelahan tamian kumpiné.
“Putun Kaki, yén disubané Kaki tusing enu Putu patut nerusang geginan Kakiné dadi dalang. Geginan Kakiné ené lakar nguripang cening. Ento carik lan tegalané patut jaga. Eda bani kanti ngadep. Pungkuran yan Putu lakar ngelah sentana apang tusing kéweh. Salantang urip malahang nyaga tingkah.”
Putu Suarta sumeken pesan ngresepang pitutur kakiné, abedik ia tusing bani singsal. Wiréh ia suba nawang kakiné ané madan Kaki Dukuh ento wak bajra sidi, apa ané tuturanga pastika nadi. Kenehné setata matetimbang yan lakar matindak, tusing bani pangkah ngawag-ngawag. Tutur kakiné setata masuara di kupingné.
Pantaran krama ané ada di désa tuah Putu Suarta ané tusing ngéndah. Yan ané lénan suba pada ririh, makejang pada pamér kasugihan. Kasugihané ulian ngadep patuh cara pamucuk di désané. Inget Putu Suarta dugasé teka uli carik mapapasan ajak pisaga dajan umahné. Tepukina pisagané liwat menékin mobil sedan putih. Sebengné wayah tusing makimikan bibihné, diastun suba kacapatin baan Putu Suarta. Makesiab Putu Suarta nyingak pisagané. Tusing ja pisagan dajan umahné teked brayané lénan ané ada di désa masi sada mael sebengné.
Ulian ijuk mapayas lan ngitungang kasugihan kanti engsap krama désané nyagra kaasrian désané. Krama désané makejang ijuk mablanja, dija-dija mablanja. Ulian jani sayan aluh ngalih dedaaran lan aluh ngalih barang. Ulian bes aluh dadi males, malesé ngranayang engsap. Awanan bes kasenengan engsap tekén mis padidi, kéto masi dagang ané maadep-adepan tuara bisa matetimbang kala madep-adepan. Jeg dija-dija makacakan ada luhu.
Inget Putu Suarta dugas ngayah nalang di Pura Dalem, ramé pesané pamedeké nangkil. Sada wayah-wayah pepayasan pamedeké. Ané muani-muani sada mabekel saselet, soca gedé-gedé sada liu misi, ada telu nganggon di lima tengawan lan kébotné. Ané luh-luh masi pada makamen jadi lan ketat, masandal tegeh-tegeh tur mapayas aéng. Tlektekanga banten-banten pamedeké ané masokasian sada soléh-soléh. Soroh maplastikan liu, teked buah lan béné maplastikan. Banten pajegané sada misi minuman kaléng matumpuk-tumpuk lan misi jaja bolu. Tusing tepuk buah lan jaja Baliné, lén sampiané tusing ja uli janur asli. Lénan tekén ento di jabaan purané suba makacakan dagang ajeng-ajengané. Di wantilan purané suba kelet pamedeké main sepirit tekén bola adil. Jeg jangkep suba, tusing ngidaang baan ngandegang.
Buin disubané tangkil ka pura, tusing ja ngulengang pikayun ring Ida Bhatara. Liunan ngamik pamedeké di jeroan purané. Jelekné, pamedeké tusing nyak urati diastun di jaba lan di jeroan suba kapejangin tongos leluhu, jeg makalukan. Nadaksara, ujané bales lan grudug-grudug ngranayang pamedeké paling lakar ngalih tongos maémbon. Barat-birit kemu mai sada mauyutan. Awinan bales ujané tan kadi-kadi ngawinang yéh telabah gedé dangin purané menék. Yéh ané membah di anjingan jaban purané masi maluap ulian deres ujané. Sakancan leluhu ané kapulangin di telabah lan anjingané sada menék nututin luapan yéhé. Kaonné, jeg nyak macelep leluhuné ka jeroan purané macampuh ajaka leluhu lad amikan para pemedeké. Leluhu sorohan plastik, tain céléng, bangkén beburon, teked tain jelema macelep ka pura. Ambuné jelék sajan. Pemangkuné kanti nyingak uli balé pawédané nadak suud mawéda mapan seneb ningalin. Neked Putu Suartha marérén nyolahang wayang. Satuané Ida Sang Arjuna lakar nangun tapa kondén suud ulian kéto. Ulian pikobeté ento payu macaru gedé di Pura Dalem.
Diastun suba nglaksanayang yadnya gedé-gedé, tileh krama désané tusing éling nyaga karesikan gumi. Kéto masi pamucuké di désa itep ijuk ngitungang wawangunan tusing urati tekén panjak. Kadéne tuah yadnya dogén ané ngidaang mragatang pikobet guminé, yan tusing kaimbangin aji laksana patut. Sayan kaon kahanan Désa Keliré leluhu dini ditu. Tukad peped makejang ngembahang luhu. Di tanggu kelod nuju pasih masi bek luhu makacakan. Di bangkiang Gunung Langkiré maka huluning désané sada masaput luhu. Ambuné ngranayang beburoné ditu pada makisid.
Sangkan pangidih kramané makejang prajuru adat désané di nuju purwaniné lakar ngadaang paruman indik palemahan désané. Ningeh gatra indik paparumané ento, aat Putu Suarta lakar milu. Mapan ditu ia lakar niwakang daging pamineh ané sida nilarang pikobet ané ada di désané. Putu Suarta inget ngelah timpal uli dura désa, timpalné ento wantah investor pengolahan sampah dadi listrik. Timpalné ento uli Désa Ginseng, Pan Lim adané. Pan Lim ené ipidan maan ngoyong di Désa Kelir, nglantur kenal ajak Putu Suarta. Ulian makelo maan ngoyong di désa dueg timpalné mabasa Bali, mapan kaurukang olih Putu Suarta. Pan Lim ento ngelah insenerator, mesin pangobor leluhu. Leluhu ané suba maobor ento sinah dadi anggon pembangkit listrik. Uli ditu Putu Suarta sumeken pisan, yéning pikobet leluhu di désa sida lakar katibakin. Pan Lim timpalné masi saat lakar nulungin, wiréh suba tangar apa ané dadi pikobet di Désa Kelir.
Ring dina purwaniné, suba mapupul prajuru lan krama désané di bale banjar. Disubané parumané suba kamungkah baan prajuru adaté, Putu Suarta laut matur baos. Sakancan mata nuju ka muané Putu Suarta, cara sumeken anaké lakar ningehang isin baosné.
“Nawegang titiang matur majeng Dané Prajuru wewengkon Désa Adat Kelir, taler Ida Dané krama lanang istri, brayan titiang sané tresnain titiang. Indik napi sané sampun ngénén désané puniki sampun sinah dados uratian utama. Sangkaning yéning tilik kawéntenan palemahan désané sampun sayan nguredang. Puniki taler tan lémpas saking panumayané kadi mangkin. Napi malih kawéntenan mis sané tan nganutin genahnyané. Kadung lali ring paundukan dadosné kadi asapuniki puarané majeng ring Ida Dané sareng sami. Patut pisan kawéntenan misé punika karerehang genah patut.mangda prasida kaolah drika.”
“Nggih. Yan manut Jero ring dija genah luhung ngolah leluhuné?” Kéto patakon Pan Ngah Warga silih tunggil klian témpéké.
“Tiang inget Pak Ngah, ring tanggu kelod désané ané enu masisa. Genahé masi jimbar sinah lakar becik anggon tongos ngolah leluhu. Wiréh, wantah genahé punika becik lan cocok.”
“Disubané kéto, lakar kénkénang drika leluhuné ditu Jero? Kéto patakon Nang Bogél prebekel désané, ané suba mabresetan bibihné.
“Puniki, Jero Prebekel, leluhu sané kagenahang drika pacang kaolah. Indik piranti sané kanggén wantah insenerator. Insenerator puniki wantah piranti kanggén ngobor leluhu. Leluhu sané sampun kaobor punika prasida kaolah malih dados energi listrik. Parimanah titiangé, yan makasami leluhu druén kramané kaolah drika sinah pacang becik pisan majeng désan iraga. Tiosan prasida nyaga karesiakan taler krama désané polih puara becik sané tiosan sekadi listrik. Riantukan mangkin titiang sampun igum sareng sawitran titiangé sané dados investor pengolahan sampah. Saking dura désa pacang rauh mriki makta pirantinyanné. Taler patut kauningin malih, mangda sami-sami mamargi becik krama saking soang-soang dusun patut ngicén urunan ring petugas utawi sané pacang makarya ring genah inucap. Maka cihna rasa urati Ida Dané ring sameton sampun lédang mitulung.”
Disubané Putu Suarta mabaos buka kéto, sada manggutan krama désané konyangan ada masi ané makoplokan limané. Kadén lakar pragat ulian munyi, mara ada atiban magaé, investor pengolahan sampah tekén petugasné nadak magedi uli désa. Putu Suarta ambulina tekén timpalné. Jeg dadiné bunculan lan mamocol. Mapan tanah laba désané suba kaadep olih prebekel désané lakar dadianga kalangan tajén. Lénan tekén ento, pipis urunan kramané tusing ada teked nang akéténg ka investoré. Tutugané mara selehina jeg klian soang-soang dusuné ané ngaba pipisé lan tusing taén bayaha. Ulian gaén mamocol ento, buin kambuh penyakit krama désané dini-ditu luhu makacakan, lén buin ada ané ngobor di sisin margané. Ulian bes kaliwat buduh kramané ked kantor prebekelé sambehina luhu. Jangkep suba. Pamuputné liu krama désané kena ISPA lan ada ané kanti ngemasin.
Nuju sasih kawulu, ujan matimpal angin baret uli semeng kanti peteng. Sakancan dusun ané ada di Désa Kelir jekjek blabar, lénan tekén ento liu tanahé pada embid. Ada krama désané ané mati ulian anyud saup blabar. Ento makada sakancan dusun ané ada di Désa Kelir pada-pada nepak kulkul bulus, suarané ngalun lan masaut-sautan. Adésa dadiné kramané sebelan. Ada ané anyud kantos ngemasin mati, ada masi ané ilang tuara ada ané nepukin. Wusan bancanané ento prebekel lan sakancan klian dusun ané ngaba pipis kramané katangkep polisi.
Karawira, 2025
